مرتضی قلی خان هدایت معروف به مرتضی قلی خان صنیع الدوله، فرزند "علی قلی خان مخبرالدوله" (از رجال دوران قاجار) و نوه "رضا قلی خان هدایت" (متخلص به لله باشی، ادیب و شاعر)، در 9 صفر 1273 ه.ق در کوی "چال مید‌ان" تهران متولد شد. در سن هفت سالگی همراه برادرش مهدی قلی خان (مخبرالسلطنه) در جرگه غلام بچگان د‌ستگاه سلطنتی در موکب شاه بود. او پس از گذراندن علوم مقدماتی و پس از تحصیل در دارالفنون، به آلمان رفت و در رشته معدن شناسی، از مدرسه صنعتی آلمان فارغ التحصیل شد. پس از 11 سال تحصیل در اروپا به ایران بازگشت و در سمت تحویل داری تلگراف خانه مشغول به کار شد و پس از آن به خدمت اداره معادن مامور شد. وی در سال 1300 ه.ق برای خرید کشتی از آلمان به جهت تاسیس نیروی دریایی مامور شد و در فاصله سال های 1314 ه.ق تا 1321 ه. ق مسئولیت مشاغلی چون ریاست ضرابخانه، خزانه، وزارت قورخانه، پست خانه، ریاست اداره پست و گمرک را برعهده گرفت.مرتضی قلی خان دو سال پس از ملقب شدن به "صنیع الدوله" یعنی در سال 1306 ه.ق با دختر "مظفرالدین میرزا" ازدواج کرد.صنیع الدوله پس از صدور فرمان مشروطیت به همراه چند تن دیگر به تدوین نظامنامه انتخابات مامور شد. او در انتخابات مجلس که در سال 1324 ه.ق صورت گرفت به ریاست مجلس انتخاب شد و تا سال 1325 ه.ق در همین سمت بود که توانست در آن دوران متمم قانون اساسی را به امضاء "محمد علی شاه" برساند. او همچنین در کابینه "میرزا ابوالقاسم خان ناصرالملک" و بعد از آن در کابینه "میرزا حسینقلی خان نظام السلطنه" وزیر علوم و اوقاف و فوائد عامه شد و بعد از آن وزیر امور مالیه و فوائد عامه شد. صنیع الدوله با علاقه ایی که به کارهای صنعتی داشت، کارخانه نخ ریسی و پارچه بافی و کارخانه فلز سازی را احداث کرد که در نهایت کارشکنی های رقبا و نبودن سرمایه مناسب منجر به تعطیلی آن ها شد. سرانجام در سال 1329 ه.ق به سبب غرض ورزی های درباریان و با نقشه آنان، تیری به او شلیک و کشته شد.
نخستین چهره برجسته در خانواده هدایت "رضا قلی خان طبرستانی" (رضاقلی خان هدایت، ملقب به لله باشی) بود که منابع نسبتش را به "کمال خجندی" شاعر قرن هشتم هجری رساندند. "رضا قلی به شعر بسیار علاقه مند بود. وی در ابتدا تخلص خود را "چاکر" و سپس "هدایت" برگزید و پس از آن که به دربار راه یافت لقب "لله باشی" و "امیرالشعرایی" را از جانب شاه دریافت کرد. "علی قلی خان مخبرالدوله" فرزند "رضا قلی خان هدایت" و پدر صنیع الدوله بود که در شیراز به دنیا آمد. وی در دربار "ناصرالدین شاه" به سمت های مختلفی منصوب شد. او به جز مرتضی قلی خان 3 پسر و چند دختر دیگر داشت که تقریبا همه آن ها سمت هایی در مشاغل دولتی داشتند. پسران او به نام های "حسین قلی خان مخبرالدوله"، "مهدی قلی خان مخبرالسلطنه"، "محمد قلی خان مخبرالملک" بودند.
به جهت شایستگی هایی که صنیع الدوله داشت، "ناصرالدین شاه" اجازه داد تا او با "زرین کلاه خانم" دختر "مظفرالدین میرزا" (ولیعهد) که بعدها لقب احترام السلطنه را گرفت، ازدواج کند. در نهایت در شعبان 1306 ه.ق صنیع الدوله با "احترام السلطنه" ازدواج کرد که حاصل ازدواج آن ها شش دختر و چهار پسر بود، اما زندگی مشترکشان بسیار کوتاه بود چرا که همسر او در سال 1321 ه.ق درگذشت. پس از فوت "احترام السلطنه" به دستور "مظفرالدین شاه" براى فرزندان ذكور وى سالیانه پانصد تومان و جهت فرزندان اناث سالیانه دویست تومان مواجب تعیین نمودند که پس از قتل صنیع الدوله حقوق فرزندان ذكور به هزار تومان و فرزندان اناث به پانصد تومان افزایش یافت.
صنیع الدوله از کودکی به آموختن هنر و کارهای فنی و صنعتی علاقه داشت پس از اتمام تحصیلات مقدماتی، صرف و نحو عربی را فرا گرفت و در سال 1288 ه.ق وارد دارالفنون شد. وی به سبب علاقه به کارهای صنعتی برای ادامه تحصیل راهی آلمان شد و در مدارس صنعتی برلین به تحصیل و فراگیری فنون صنایع مشغول شد. او پس از اخذ مد‌رک در رشته معدن شناسی از مدرسه صنعتی برلین، وارد کارخانه های آلمانی شد.
فقدان ناوگان دریایی یکی از دغدغه های ایران بود. به همین جهت "ناصرالدین شاه" در صدد تجهیز ناوگان دریایی برآمد و چون انگلیسی ها مخالف بودند، برای خرید کشتی، آلمان را مدنظر گرفت. از آن جایی که صنیع الدوله در آلمان تحصیل کرده بود و آشنایی کاملی با آلمان ها داشت، به همراه برادرش (محمد قلی خان)، از جانب شاه، مامور خرید کشتی از آلمان شدند. در آن جا دو کشتی به نام های "پرسپولیس" و "شوش" خریداری کردند که مبنای نیروی دریایی قاجار شد.
صنیع الدوله که به سبب علاقه اش به کارهای صنعتی وارد مدارس صنعتی آلمان شده بود، پس از اتمام تحصیلات و بازگشت به ایران، به جای ورود به عرصه سیاست، مایل به انجام فعالیت های اقتصادی و صنعتی بود و همواره در تلاش بود تا با اجرای طرح های بزرگ صنعتی باعث توسعه و پیشرفت ایران شود. تلاش برای جداسازی نقره از سرب اولین فعالیت صنعتی صنیع الدوله متناسب با رشته تحصیلی او یعنی معدن شناسی بود. او فعالیت خود را با ورود به معدن سرب و با هدف جدا سازی نقره از سرب شروع کرد. صنیع الدوله هر چقدر تلاش کرد نتوانست نقره را از سرب جدا کند، و در نهایت با مکاتبه ایی که با مدرسه صنعتی آلمان که خود در آن جا تحصیل کرده بود داشت، متوجه شد که هم سرمایه و هم وسایل مورد نیاز را برای انجام این فعالیت در اختیار ندارد بنابراین کار را رها کرد. احداث کارخانه بافندگی از جمله فعالیت اقتصادی و صنعتی که صنیع الدوله دست به انجام آن زد، احداث کارخانه بافندگی و ریسمان ریسی بود که با "محمد تقی شاهرودی" که از بازرگانان ثروتمند بود اقدام به این کار کردند. در ابتدای امر کارخانه مصنوعات خوبی داشت و مورد قبول بود ولی با کارشکنی بازرگانان خارجی و فروش محصولاتشان با قیمت کم، باعث شدند تا توان مقابله با کالای خارجی را از دست برود و به تعطیلی کارخانه منجر شود. کارخانه فلز سازی علاقه صنیع الدوله به فعالیت های صنعتی و تلاش در جهت پیشرفت صنعتی ایران باعث شده بود تا در کنار کارخانه بافندگی اقدام به تاسیس کارخانه فلز سازی بکند که در آن پایه های چراغ و چند نوع چراغ چدنی و فلزی تولید می کرد که به (چراغ صنیع الدوله) معروف شد. این کارخانه برای ادامه فعالیت نیاز به سرمایه داشت که نه خود صنیع الدوله توان مالی داشت و نه از او پشتیبانی شد.
پس از آن که "مظفرالدین شاه" فرمان مشروطیت را در سال 1285 ه.ق صادر کرد، مجلس موقت با شرکت اعیان و اشراف، بازرگانان، اصناف، شاهزاد‌گان و با حضور علما برای تهیه و تدوین نظام نامه انتخابات تشکیل شد. در این مجلس کمیته ای مامور تدوین نظام نامه انتخابات شد که به همین جهت صنیع الدوله و چند تن دیگر را به "رستم آباد شیروان" د‌عوت کردند و کمیسیونی تشکیل د‌اد‌ند و نظام نامه انتخابات را نوشتند که ریاست این کمیسیون با صنیع الدوله بود.
پس از گشایش مجلس اول و تدوین نظام نامه انتخابات، صنیع الدوله به نمایند‌گی از طبقه اعیان به مجلس راه یافت و به ریاست مجلس رسید. وی با لیاقت و قد‌رت مجلس را اداره کرد و متمم قانون اساسی را به امضای "محمد علی شاه" رساند. از مهم ترین کارکرد‌های صنیع الدوله در مجلس را می توان به توانایی او در هدایت مباحث نمایندگان مجلس در زمینه تدوین قانون اساسی و مسائل مالی مانند گرانی ارزاق و خواربار و... خلاصه کرد. او بدون چشم داشت مالی، برای پیشرفت ایران تلاش می کرد و حتی زمانی که نمایندگان، پیشنهاد حقوق برای وکیلان مجلس را کردند، صنیع الدوله مخالفت کرد و گفت: «ما اکنون مسائل مهم تر و د‌شوارتری در پیش د‌اریم که باید با د‌قت و د‌وراند‌یشی تمام د‌رباره آن بحث کنیم و اگر موقعیت و استحقاق یافتیم نوبت حقوق هم می رسد.» صنیع الدوله یک سال پس از آن که به ریاست مجلس شورای ملی رسید ﺩﺭ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺮﯾﺎﻥ های ﺗﻨﺪﺭﻭ ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻮﺍﺟﻪ ﺷﺪ و از بدگویی ها و نادیده گرفتن زحماتش دلخور بود ﮐﻪ ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﻗﺘﻞ "میرزا علی اصغر خان ﺍﺗﺎﺑﮏ" (صدر اعظم در دوران قاجار) منجر به ترس و واهمه صنیع الدوله شد، چرا که او را هم تهدید به قتل کرده بودند و همه این دلایل موجب شد تا تقاضای استعفا از ریاست مجلس را بدهد.
پس از جریانات و درگیری های زمان مشروطه که منجر به پناهندگی "محمد علی شاه" و فتح تهران شد، صنیع الدوله در کابینه "محمد ولی خان تنکابنی" (معروف به سپهدار تنکابنی و رئیس الوزراء وقت) وزیر فواید عامه شد و پس از بازگشایی مجدد مجلس، به سمت وزیر معارف معرفی شد. زمانی که "میرزا حسن مستوفی الممالک" نخست وزیر شد، صنیع الدوله در دولت او سمت ند‌اشت ولی پس از چند ماه که کابینه ترمیم شد، صنیع الدوله به جای "حکیم الملک" به سمت وزیر مالیه منصوب شد. وی در سمت هایی که داشت فکر و طرح های خود را در جهت پیشرفت ایران دنبال می کرد که یکی از آن ها د‌رخصوص احداث راه آهن بود که با بانک آلمان برای د‌اد‌ن امتیاز وارد مذاکره شد، اما قبل از آن که افکار او به ثمر برسد مورد سوء قصد قرار گرفت و کاری را که در پیش گرفته بود نتوانست به پایان برساند.
در دورانی که صنیع الدوله وزیر مالیه بود، در روز 4 صفر 1329 ه.ق.، در چهار راه مخبر الدوله تهران توسط دو شخص گرجی تبار که تبعه روس بودند مورد سوء قصد قرار گرفت و زمانی که او را به خانه بردند درگذشت. پس از دستگیری اشخاص ضارب، سفارت روسیه در تهران استرداد آن دو را طبق قراردادهای دوجانبه (تحمیلی به دولت قاجار) از وزارت امور خارجه ایران خواستار شد و وزارت امورخارجه دو قاتل را به سفارت روسیه تسلیم کرد.
مرتضی قلی خان صنیع الدوله
خلاصه زندگی نامه
مرتضی قلی خان هدایت معروف به مرتضی قلی خان صنیع الدوله، اولین رئیس مجلس شورای ملی، در زمان پادشاهی محمد علی شاه قاجار بود.
درخت واره
ورود/ثبت نام
اسناد و مراجع