میرزا محمد علی خان تربیت در تاریخ 6 خرداد ماه سال 1256 شمسی در محله نوبر تبریز متولد شد. او فرزند میرزا صادق تربیت تحویلدار ناصرالدین میرزا، ولیعهد محمدشاه، و از نوادگان میرزامهدی خان استرآبادی، نویسنده درّه نادری، بود. محمد علی در شهر تبریز به تحصیل علوم و فنون آن زمان و بیش از هرچیز به فراگیری هیئت و طبیعیات و طب پرداخت. او در کودکی و نوجوانی دوست و همسایه سید حسن تقی‌زاده بود و همکاری و دوستی آن دو سال‌های بسیاری از زندگی آن‌ها را پر می‌کند. تربیت در همان بدو جوانی مدت دو سال معلم طبیعیات آموزشگاه دولتی موسوم به مظفری تبریز بود. او از آغاز نوجوانی و بعدها با آغاز سلطنت مظفرالدین شاه به افکار آزادیخواهانه روی آورد و به تبلیغ و ترویج تمدن مدرن و آزاد پرداخت. در این مسیر او همواره با تقی‌زاده همراه و همکار بود و با شخصیت‌های آزادی‌خواه عهد مشروطیت ارتباط نزدیکی پیدا کرد. تربیت در دورۀ ادوار دوم، هشتم، نهم تا دوازدهم مجلس شورای ملی نمایندۀ مردم تبریز شد و از نمایندگان روشنفکر و ترقی‌خواه حزب دموکرات بود. وی از پایه‌گذاران روزنامه اتحاد بود که مدتی ریاست اداره معارف آذربایجان ، ریاست فرهنگ گیلان و ریاست شهرداری (بلدیه) تبریز را برعهده داشت. وی در اواخر دی ماه سال 1318 در تهران درگذشت.
محمدعلی تربیت سه برادر داشت که هر کدام به‌نوبه خود سهم بزرگی در انقلاب مشروطه ایفا کرده‌اند. میرزا رضاخان و غلامعلی خان دارای تحصیلات و صاحب قلم بودند. برادر دیگر او، علی محمد خان از مجاهدین متهور و روشنفکر بود. او در مکتب انقلابیون گرجی آموزش دیده بود و به قصد مبارزه با استبداد و کمک به آزادی از تفلیس به گیلان اعزام شده بود. او از مؤسسین "کمیته ستار" بود. بیش‌تر مجاهدین دسته او آذربایجانی‌های مقیم گیلان بودند. علی محمد به‌هنگام فتح قزوین نیز جزء فرماندهان ارشد بود و در کنار مجاهدینی از فبیل معزالسلطان (سردار یحیی) الیکوگرجی، میرزا کوچک‌خان و چند نفر دیگر قرار داشت. علی محمد پس از ورود به تهران مورد استقبال سران جنبش مشروطه قرار گرفت و به عضویت محکمه قضاوت عالی که از ترکیب قضات سرشناسی چون شیخ ابراهیم زنجانی، جعفر قلی خان بختیار، معین نظام و چند نفر دیگر تشکیل شده بود، درآمد. توسط همین کمیته قضات بود که صنیع حضور مفاخرالملک، شیخ فضل الله نوری آجودان باشی و میرهاشم تبریزی محکوم به اعدام شدند. مدت کوتاهی نگذشت که علی محمد خان تربیت در نتیجه دسیسه دسته های مخالف منتسب به طرفداران حزب اعتدال، و ظاهرا به تلافی کشته شدن سیدعبدالله بهبهانی در جریان توطئه پارک اتابک که منجر به تیر خوردن سردار ملی شد، در روز روشن در تهران همراه با دوست خود عبدالرزاق خان کشته شدند.
محمدعلی تحصیلات خود را در مکتب ملا زین العابدین آغاز کرد و از پدرش ریاضی و نجوم آموخت . سپس نزد میرزا نصراللّه سیف الاطبا، طب و زبانهای انگلیسی و فرانسوی را فراگرفت و آنگاه نزد محمدخان کرمانشاهی معروف به کفری به تحصیل طب ادامه داد. محمدعلی در سال 1308، در شانزده سالگی ، تدریس در مدرسه دولتی مظفری تبریز را آغاز کرد.
محمد علی تربیت در سال 1276 به اتفاق سید حسن تقی زاده، میرزا سیدحسین خان عدالت، صاحب سه روزنامه "الحدید"، "عدالت" و "صحبت" و نیز سید محمد شبستری (معروف به ابوالضیاء) مدیر روزنامه "ایران نو" اولین کتابخانه و کتابفروشی مدرن شهر تبریز را تاسیس کرد و این کتابخانه به مدت ده سال فعالیت بود. این کتابفروشی مرکز مهمی برای فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی دوران مشروطیت در تبریز بود و تعداد زیادی از روشنفکران در آن‌جا جمع می‌شدند و درباره‌ی کتاب‌های جدید و سیاست روز بحث می‌کردند. در سال 1286 با حمله ایادی استبداد صغیر محمدعلیشاه، کتاب‌ها به تاراج رفتند و آن محل به آتش کشیده شد. خبر احداث این کتابخانه در گرامی نامه ی حبل المتین چاپ کلکته درج گردید. با توجه به اهمیت آن اعلان در ذیل به آن اشاره می شود: اعلان کتابخانه تربیت در تبریز که در سنه 1316 تاسیس شده و تا این زمان خدمت بعالم معارف و مطبوعات نموده؛ و تاکنون که در عنفوان سال نهم است. برونق آرزوی معارف خواهان همه ساله در تعمیم معارف و انتشار علوم و وسیع دایره ی مطبوعات خوب از عهده بر آمده در این کتابخانه کتب علمیه و ادبیه و تاریخیه و فنیه از هر قسم و هر زبان موجود؛ هرکس طالب باشد فهرست آنرا از کتابخانه بطلبند که مجانا فرستاده خواهد شد. و نیز مرکز و وکیل جمیع جراید و روزنامجات ترکی و فارسی و عربی آذربایجانیست. تاسیس مدرسه تربیت پس از تاسیس کتابفروشی تربیت، مدرسه‌ای نیز به همان نام توسط همین چهار دوست دایر شد. پس از مدرسه کمال، این دومین مدرسه تبریز بود که به آموزش علوم و فنون مدرن می‌پرداخت. به واسطه نقش پیشتازی تربیت در احداث این مراکز مدرن فرهنگی، نام آن‌ها، یعنی "تربیت"، بر روی نام او باقی ماند.
محمدعلی تربیت در سال‌های 1276 تا 1281 در آموزشگاه لقمانیه تبریز که از مدارس و آموزشگاههای مدرن آن روزی بود معلم شد و هیئت و جغرافیا و ادبیات درس می‌داد. او در همین اوان داروخانه‌ای نیز در تبریز تاسیس کرد و در سال 1284 به همراه تقی‌زاده و سایر همفکرانش مجله پر محتوای "گنجینه فنون" را پایه‌گذاری کردند. تربیت در این مجله بخشی تحت عنوان کتاب "هنرآموز" را به‌عهده داشت که در هر شماره و در ماه دو بار چاپ می‌شد.
پس از تعطیلی مجله گنجینه فنون، در سال 1286 به همراه تقی‌زاده به قفقاز، استامبول و مصر سفر کرد. پس از چند ماه اقامت در قاهره به بیروت و دمشق رفت و از راه استامبول و قفقاز دوباره به تبریز بازگشت و مدت کوتاهی پس از آن با خواهر تقی‌زاده ازدواج کرد که بعدها از او صاحب دو پسر (اردشیر و بهمن) و دو دختر (فرنگیس و ایران) شد. ازدواج دوم تربیت برای بار دوم با هاجر، دختر حسینقلی خان، کارمند سفارت ایران در استانبول ازدواج کرد که حاصل این ازدواج دو فرزند پسر به نام‌های فیروز و بهروز بود. همسر دوم تربیت بعدها اداره نخستین مدرسه دخترانه تبریز به نام مدرسه دوشیزگان را برعهده گرفت و خود از چهره‌های سرشناس در نهضت زنان گردید چنانکه در بیست و یکمین دوره مجلس شورای ملی، پس از انقلاب سفید و اصلاح قانون انتخابات که زنان برای اولین بار به مجلس راه یافتند، نماینده تهران شد و در دوره بیست ودوم نیز همین سمت را داشت.
تربیت در جریان انقلاب مشروطیت در تبریز فعالانه شرکت داشت. در همین دوران بود که با روشنفکران و آزادیخواهان دیگری از قبیل میرزا حداد حکاک باشی، کربلایی علی مسیو تماس‌هایی پیدا می‌کند. این افراد پس از نزدیکی و اعتماد بیش‌تر با یکدیگر هسته اولیه آزادیخواهان را که بنیادش در باکو گذاشته شده بود، در تبریز تشکیل دادند. در کنار محمدعلی خان تربیت، برخی دیگر از مسئولین آن تشکیلات عبارت بودند از: سید حسین خان عدالت، سید محمد شبستری معروف به ابوالضیاء ، سیدحسن شریف‌زاده، سیدحسن تقی‌زاده، حاج علی دواچی، میرزا محمود غنی‌زاده سلماسی، حاج آقا فرشچی، حاج رسول صدقیانی، علی قلی‌خان صفراوف، محمد سلماسی، جعفر آقا گنجه‌ی، علی اصغر خوئی، محمود اسکویی و مشهدی حبیب. آن‌ها به ابتکار کربلایی علی مسیو پس از مدتی فعالیت مشترک مقدمات تأسیس حزب سوسیال دموکرات را که به نام "مرکز غیبی" معروف شد، فراهم آوردند.
تربیت پس از امضای فرمان مشروطیت و در طول دوره مجلس اول، یک بار به تهران سفر کرد. با به‌توپ بسته شدن مجلس توسط محمد علی شاه مخلوع در سال 1287 و حمله قوای نظامی به تبریز، با لباس مبدل از راه باکو به وین و پاریس رسید. بعدها به کمبریج لندن رفت و چند ماه مهمان پروفسور ادوارد براون، شرق‌شناس و ادبیات شناس انگلیسی بود. در تمام این سفرها تقی‌زاده به‌همراه او بود. آن‌ها در کتابخانه دانشکده کمبریج به کار مشغول شدند و گفته می‌شود حقوق آن‌ها توسط شخص براون پرداخت می‌شده است. در اواخر پاییز 1287 (1908) از انگلستان به استانبول رفت و در انجمن سعادت همراه با شخصیت‌هایی مانند معاضدالسلطنه، دهخدا و دولت‌آبادی به همکاری و فعالیت انقلابی پرداخت. پس از فتح رشت توسط مجاهدین به ان‌جا سفر کرد و از سوی انقلابیون به‌همراهی دکتر اسماعیل مرزبان مامور فعالیت در اروپا شد.
پس از فتح تهران در سال 1288 از سوی مردم تبریز به نمایندگی دوره دوم مجلس شورای ملی انتخاب شد و با خانواده به تهران رفت. او تا سال 1290 نماینده مجلس شورا بود. تربیت در هشتمین دورۀ مجلس شورای ملی به نمایندگی از طرف مردم تبریز انتخاب شد و در دوره‌های نهم تا دوازدهم نیز همین مقام را داشت.
با انحلال مجلس دوم و در پی اولتیماتوم روس به ایران و اخراج شوستر آمریکایی، محمد علی تربیت به استانبول رفت و در آن‌جا هم یک کتابفروشی دایر کرد. او با مراجعه به نسخه‌های خطی کتابخانه‌های عمومی استانبول تحقیقات ارزنده‌ای انجام داد و ثمره کار خود را به عنوان "ورقی از دفتر مطبوعات ایران" نزد براون ارسال کرد و به این ترتیب کار او که از ارزش بالایی برخوردار بود به انگلیسی ترجمه شد.پس از فراخوان تقی‌زاده برای تشکیل کمیته ملیون ایرانی تربیت از اولین نفراتی بود که برای این منظور به برلین رفت. همسر اول او در اروپا پس از یک عمل جراحی ناموفق درگذشت. تربیت در اواخر جنگ اول بار دیگر به استانبول رفت و در آن‌جا بود که برای بار دوم ازدواج کرد. او پس از مدت کوتاهی از استانبول به تبریز بازگشت.
محمد علی تربیت پس از بازگشت به وطن به مدت پنج سال (1300 تا 1304) رئیس فرهنگ آذربایجان بود. وی در این مدت کوتاه دبستان‌ها و دبیرستان‌های زیادی تاسیس کرد. احداث اولین دبیرستان‌های دخترانه تبریز به نام او ثبت شده است. هم‌چنین یک کتابخانه و قرائتخانه عمومی دائر کرد که در آن دهها هزار جلد کتاب های نفیس و سودمند با همت او در آن‌جا گردآوردی شد که هنوز هم سالیانه هزارها نفر از دانشمندان و دانشجویان از آن استفاده می‌کنند. در همین سمت نیز مجله‌ای به‌نام "گنجینه معارف" منتشر کرد که شخصا در آن مقالات ارزنده‌ای می‌نگاشت. ریاست فرهنگ گیلان تربیت از سال 1305 تا 1306 ریاست فرهنگ گیلان را عهده‌دار بود و در این سمت به تأسیس کتابخانه، دبستان و دبیرستان و هم‌چنین دائر کردن انجمن‌های ادبی و فرهنگی در آن‌جا پرداخت. ریاست بلدیه تبریز از 1307 تا 1309، تربیت عهده‌دار ریاست شهرداری (بلدیه) تبریز بود. در زمان ریاست او بود که چندین خیابان بزرگ از جمله فردوسی؛ تربیت و... در تبریر ساخته شد و با دایر کردن باغ ملی بزرگی به نام گلستان، گردشگاه و تفریحگاه زیبایی برای مردم تبریز احداث کرد. بعد از آن در دوره هشتم قانون‌گذاری به سمت نماینده مجلس شورای ملی انتخاب شد و تا پایان عمر خود در این سمت باقی ماند.
اولین کار تربیت کتابی است به نام "زادبوم" که درباره جغرافی طبیعی، سیاسی و تاریخی ایران که در تبریز چاپ شده و شامل اطلاعاتی کامل از سلاطین ایرانی است. در کنار کتاب "تاریخ مطبوعات ایران" یکی دیگر از کارهای برجسته تربیت تألیف کتاب "دانشمندان آذربایجان" است. این تذکره ادبی که در سال 1314 شمسی نخستین بار در چاپخانه مجلس در تهران چاپ شده مورد توجه قاطبه ادبیان قرار گرفته و تا امروز دهها بار به توسط ناشرین چه در تهران و چه در تبریز به حلیه طبع آراسته گردیده. او در این پژوهش با ارزش کارها و خدمات بسیاری از آذربایجانیان گمنام را معرفی کرده است. تربیت در تذکره ((دانشمندان آذربایجان)) شرح حال 934 تن از بزرگان آذربایجان را با مراجعه به دهها منبع و ماخذ نوشته که در نوع خود یکی از تذاکره مورد اعتماد اهل قلم است. صرف نظر از تراجم احوال دانشمندان؛ وی سیاهه ای نیز از تاریخ مطبوعات آذربایجان که در واقع ملخصی از ( ورقی از دفتر تاریخ مطبوعات ایرانی و فارسی ) خودش می باشد را ضمیمه کتاب مستطاب ((دانشمندان آذربایجان)) کرده. علاوه برآن دارای تحقیقات ادبی و تاریخی زیادی به صورت مقالاتی است که در مجلات و روزنامه‌های مختلف، از جمله مجله ارمغان، یغما و... انتشار یافته است. خوشبختانه مجموعه مقالات آن مرحوم نخستین بار به همت ادیب برجسته و همشهری اش استاد دکتر حسین محمد زاده صدیق و دیگر بار بدون ذکر ماخذ مبنی بر حق تقدم به همت آقای غلامرضا طباطبائی مجد با عنوان ارغنون با اضافه نمودن چندین مقاله چاپ و نشر گردید. چنانکه مذکور گردید از تربیت یادداشت‌های زیادی مانده که نشان‌دهنده اطلاعات وسیع او از کتب و نسخه‌های خطی و چاپی فارسی، عربی و ترکی در نقاط مختلف جهان است. او در امر کتابشناسی خبره بود و به این دلیل برخی از محققین او را همطراز با دمسترالیس انگلیسی، دانشمند بزرگ کتابشناسی شرقی، می دانند و به او لقب "فهرست الکتب ناطق" داده‌اند.
محمد علی خان تربیت
خلاصه زندگی نامه
محمد علی خان تربیت، از نویسندگان روشنفکر آذربایجان و از سیاستمداران فعال در انقلاب مشروطه که مؤسس کتابخانه تربیت تبریز بود.
درخت واره
ورود/ثبت نام
اسناد و مراجع