عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شیخ شمس الدین محمد بن على بن حسین حارثى هَمْدانى جبل عاملى جُبَعى، ملقب به "عزالدین"، در اول محرم سال 918 ه.ق، در روستاى "جُبَع"، نزدیک شهر "صیدون"، جنوب "لبنان" کنونی، در خاندانى مشهور به دنیا آمد. اصلی ترین منبع شرح حال حارثی، کتابی است که "مظفرالدین علی"، شاگرد "بهاءالدین عاملی" (شیخ بهائی)، در شرح حال شیخ بهائی و استادانش نوشته و بدین مناسبت، شرح حال پدر شیخ بهائی، یعنی حسین بن عبدالصمد را نیز آورده و "افندی اصفهانی" بخشی از آن را نقل کرد. شیخ حسین حارثى، یکى از شاگردان مبرز فقیه نامدار شیعه، مرحوم "شهید ثانى" بود، وی پس از شهادت استادش در ایام جوانى، در اثرسختگیری ها و کارشکنی هایى کـه در امـور شیعه در "جبل عامل" پیش آمده، به "ایران" منتقل گردید و در قلمرو تحت سيطره و حاکميت "صفويه" مستقر شد و به سرعت به مناصب مهم دينى، يعنى شيخ الاسلامى "قزوين"، "مشهد" و "هرات" در نيمه دوم حکومت "شاه طهماسب" (930 ـ 984) دست يافت. وى در سال 983 ه.ق، به قصد اداى حج، "ايران" را ترک کرد و پس از انجام حج به "بحرين" رفت و در همان جا بر اثر بيمارى درگذشت و در روستاى "مُصَّلى" از توابع "هِجر" به خاک سپرده شد.
نسب عزالدین حارثی، به "حارث بن عبداللّه هَمْدانى"، از اصحاب خاص حضرت على علیه السلام، می رسد، جدّ حارثى، "محمد بن على جباعى/ جبعى"، از عالمان بزرگ "جبل عامل" و مؤلف "مجموعه الجباعى" بود و پدر حارثى، "عبدالصمد بن محمد"، نیز از عالمان بنام، که "شهید ثانى" وى را به علم و تقوا ستود.
حسین بن عبدالصمد حارثی، نزد عالمان شيعه در زادگاهش و نواحى اطراف آن و نزد کسانى چون "سيد حسن بن جعفر کرکى" (متوفاى 936 ق / 1530 م)، پسرخاله و داماد "محقق کرکى" (متوفاى 940 ق)، "زين الدين عاملى" (متوفاى 965 ق / 1558 م)، "جبعى" هم ولايتى خودش که بعدها به سبب شهادت توسط "مقامات عثمانى" به (شهيد ثانى) در سنت شيعه شهرت يافت، تحصيل کرد. او به مدت بيست سال نزد "شعيد ثانى" به فراگيرى علوم رايج عصرش مشغول بود و با او براى تحصيل نزد ديگر عالمان "دمشق" و "قاهره" سفر کرد.
حارثی، همانند دیگر علمای "جبل عامِل"، در انتقال میراث حدیثی و علمی شیعه به "ایران" سهم مهمی داشت و عالمان "ایران" و "ماوراءالنهر" برای طلب علم نزد وی می رفتند. حارثی شاگردان متعددی پروراند و به علمای بسیاری اجازه نقل حدیث داد، از جمله: -فرزندش شیخ بهائی -حسن بن زین الدین صاحب "معالم‌الاصول" -میرداماد -منصور بن عبداللّه شیرازی معروف به "راستگو" -بدرالدین حسن بن علی شدقم مدنی، فقیه و ادیب قرن دهم
تشکیل دولت صفوی و تشدید فشار دولت عثمانی بر مناطق شیعه نشین قلمرو خود، به ویژه "جَبَل عامل"، به مهاجرت عالمان این منطقه به "ایران" انجامید. حارثی نیز بعد از پدید آمدن دشواری هایی برای استادش، "شهید ثانی"، ظاهرآ در سال 956 ه.ق، به "عراق" و سپس در حدود سال های 958ـ961 ه.ق، همراه با خانواده اش به "ایران" مهاجرت کرد. به نظر بعضی مؤلفان، وی بعد از شهادت "شهید ثانی" در سال 965 ه.ق، به "ایران" آمده، اما شواهد متعددی حاکی است که این مهاجرت پیش از این تاریخ صورت گرفته است. مثلا حارثی در برخی آثار خود، که بعد از مهاجرت به "ایران" تألیف کرده، به گونه ای از "شهید ثانی" نام برده که حاکی از زنده بودن وی در آن زمان بود.هم چنین شرح حوادث مسافرت حارثی با عنوان "الرحله" (سفرنامه)، در واقع پاسخ وی به نامه "شهید ثانی" است که گزارش سفر حارثی را از او خواسته بود. حارثی، به نوشته خود، در آغاز ورود به "ایران" در "اصفهان" اقامت گزید، و در آن جا "علی بن هلال منشار کرکی عاملی" (متوفی 984 ه.ق)، "شیخ الاسلام اصفهان"، از او استقبال کرد.
شهرت علمی حسین بن عبدالصمد حارثی، پس از سه سال اقامت و تدریس در شهر "اصفهان" و توصیه "شیخ علی کرکی عاملی" موجب شد، تا "شاه طهماسب"، وی را به "قزوین"، پایتخت صفویه، دعوت کند و به مقام "شیخ الاسلامی" آن جا منصوب نماید. او هفت سال در "قزوین" ماند و در آن جا به اقامه نماز جمعه، که آن را واجب عینی دانسته بود، مبادرت کرد. شیخ الاسلامی مشهد "شاه طهماسب" در سال 970 ه.ق، ظاهرآ به دلایل سیاسی و اختلافات حارثی با "سید حسین کرکی" (متوفی 1001 ه.ق) در برخی مسائل فقهی، حارثی را از شیخ الاسلامی "قزوین" عزل و به شیخ الاسلامی "مشهد" منصوب کرد. شیخ الاسلامی هرات حارثی سپس به "هرات" رفت و هشت سال در آن جا به تدریس و وعظ پرداخت و شیخ الاسلام "هرات" نیز شد. به نوشته "افندی اصفهانی"، به سبب اقدامات علمی و فعالیت‌های اجتماعی حارثی، بسیاری از اهالی "هرات" و نواحی اطراف آن به مذهب تشیع گرویدند و طلاب بسیاری برای فراگیری علم از حارثی به آن جا روی آوردند. حارثی تا سال 983 ه.ق، منصب شیخ الاسلامی "هرات" را برعهده داشت.
شیخ حسین حارثی، به تمام معنا شاگرد "شهید ثانى" بود و در آراء و افکار خود از او پیروى کرد، با این همه، گرایش هاى عرفانى نیز داشت و همین گرایش ها بود که به فرزندش "شیخ بهائى" نیز انتقال یافت و از او به "ملا محمد تقى مجلسى" رسید. شیخ حارثی، به سبب پیروى اش از "شهید ثانى" در آراء فقهى و طبعاً به دلیل اصرار شهید ثانى بر وجوب تعیینى نماز جمعه، همین رأى او را مبناى فقه و عمل خود قرار داد. به همین دلیل، وی یک رساله مستقل فقهى درباره نمازجمعه نگاشت و ضمن آن، از رأى "شهید ثانى" که معتقد به وجوب عینى نماز جمعه بود نیز، دفاع کرد. وی در تواریخ دوره صفوى به جهت خدمات دینی و علمی مورد ستایش فراوان قرارگرفت، در واقع مهم ترین خدمت وى در مقام یک شیخ الاسلام پرنفوذ در دوره "شاه طهماسب"، اقامه نماز جمعه بود، که مورد تأکید تواریخ یاد شده قرارگرفت. در واقع، او که نماز جمعه را یک "سنت مندرس" مى نامید، در تمام این دوره در احیاى آن نیز تلاش کرد. این منابع، با اشعار به تلاش "محقق کرکى" در "اقامه فرایض وواجبات و اوقات جمعه و جماعات" از تلاش شیخ حسین بن عبدالصمد در اقامه نماز جمعه به عنوان قدم دوم یاد کرده اند.
از جمله فعالیت‌های علمی حارثی تصحیح و مقابله منابع حدیثی پیشین بود، "افندی اصفهانی" و "حرّ عاملی" به نسخه ای از "تهذیب الاحکام" به خط حارثی، که آن را نزد "شهید ثانی" مقابله کرده، اشاره کرده‌اند. هم چنین "افندی اصفهانی" از برخی آثار "شیخ طوسی" در میان کتب متعلق به "شهید ثانی" گزارش داده که خط حارثی بر آن‌ها بود.
شیخ حارثی پس از 8 سال اقامت در هرات، به "قزوین" بازگشت و از "شاه طهماسب" اجازه خواست تا براى زیارت بیت الله الحرام عازم بلاد عرب شود، شاه به وى اجازه داد اما از بردن "شیخ بهائى" به همراهش رضایت نداد. وی در سال 983 ه.ق، رهسپار "مکه" شد و پس از زیارت "مکه" و "مدینه"، به "بحرین" رفت و تا پایان عمر در آن جا اقامت نمود.
از شیخ حسین آثار فراوانى به ویژه در فقه برجاى مانده که "افندى" آنچه را که در این سوى و آن سوى دیده در "ریاض" گزارش کرد، که عبارتند از: -الاعتقادات الحقه -الواجبات الملکیه ، درباره برخی امور اعتقادی و عملی -مجموعه ای شامل حواشی او بر کتب حدیثی و فقهی و ریاضی -مناظرات کلامی حارثی با برخی علمای اهل سنت حلب -دیوان شعر آثار حدیثی مهمترین آثار حدیثی حارثی عبارتند از: -وصول الاخیار، مهم ترین اثر حدیثی حارثی، که پس از کتاب "الرعایه فی علم الدرایه" اثر "شهید ثانی"، یکی از متون مهم "درایه الحدیث" در عصر صفوی بوده و قبل از سال 960 ه.ق، در "مشهد" تألیف شد. -حاشیه بر خلاصه الاقوال -حاشیه بر خلاصه الاقوال فی علم الرجال اثر علامه حلّی -حاشیه ای با عنوان التعلیقات بر صحیفه سجادیه -الاربعون حدیثا، که در آن چهل حدیث اخلاقی را جمع‌آوری کرد، با توجه به تعبیر ثناگویانه آغاز رساله، در حق "شاه طهماسب"، که در برخی نسخه ها نیست، تاریخ نگارش این کتاب پیش از سفر به "ایران" و دست کم قبل از سال 965 ه.ق، بود. این کتاب بارها چاپ شده و نسخه های خطی متعددی نیز از آن در دست است. آثار فقهی حارثی کتاب ها و رساله های فقهی و اصولی متعددی دارد، از جمله: -شرح قواعد الاحکام و شرح تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول، هر دو از "علامه حلّی" -رساله صلاه الجمعه یا رساله فی وجوب صلاه الجمعه -رساله العقد الحسینی یا العقد الطهماسبی، که با فرمان "شاه طهماسب"، که به وسواس مبتلا بود، تألیف شد و شامل نکوهش وسواس در طهارت و بیانگر اختلاف نظر فقهی حارثی با "سید حسین کرکی"، در پاره ای مسائل بود. -رساله تحفه اهل الایمان فی قبله عراق العجم و الخراسان در نقد نظر "محقق کرکی" (متوفی 940 ه.ق) درباره روش تعیین قبله ایران در آن عصر -حاشیه ارشاد الاذهان علامه حلّی -مسألتان یا دو رساله، یکی درباره رفع نجاست حصیر و دیگری درباره چگونگی صرف سهم امام در زمان غیبت برای فقرای سید. -شرح الفیه شهید اول -افندی اصفهانی از شرح دیگری بر الفیه همراه با اشاراتی به آرای "محقق کرکی" با نام "المقاصد العلیه فی شرح الرساله الثمینه" نیز یاد کرد. -الرساله الرضاعیه -مقاله فی وجوب الافتاء و بیان‌الحق علی کُلِّ مَنْ علم به -الرساله التِّساعیه یا المسائل الصلاتیه، درباره نُه مسئله مربوط به نماز و دیگر آثار فقهی آثار حارثی در دیگر علوم حارثی آثاری نیز در کلام، اخلاق و علوم دیگر دارد، از جمله: نورالحقیقه و نورالحدیقه فی علم‌الاخلاق ، که بخشی از آن گزیده ای از "ادب الدنیا و الدین" اثر "ابوالحسن علی بن محمد ماوردی" (متوفی 450 ه.ق) بود. به نوشته "حسینی جلالی"، "البیان و التبیین جاحظ" و "منثور الحِکَم" (مجهول المؤلف) از منابع این کتاب بوده‌اند و ظاهرآ تألیف آن در سال 945 ه.ق، به پایان رسید. کامل ترین نسخه کتاب به خط حارثی در "لیدن" (ش 979.ro) موجود است. "استوارت"، بر اساس نسخه اصلی "لیدن"، مقدمه حارثی را چاپ کرده و مدعی شده حارثی خود را از باب تقیه، شافعی مذهب معرفی کرد.
عزالدین حسین حارثی عاملی
خلاصه زندگی نامه
عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شیخ شمس الدین محمد بن على بن حسین حارثى هَمْدانى جبل عاملى جُبَعى، ملقب به عزالدین، فقیه اصولی، يکى از مهم ترين مروجان ديدگاه هاى "شهيد ثانى" در "ايران" و يکى از مهم ترين علماء شيعى قرن دهم هجرى بود.
درخت واره
ورود/ثبت نام
اسناد و مراجع