ابوعلی عبدالرحیم بن علی لَخمی بَیسانی، معروف به "قاضی فاضل"، "بیسانی" و ملقّب به "محیی الدین" یا "مجیرالدین" در سال 529 در عسقلان، از شهرهای فلسطین، به دنیا آمد. پدرش "قاضی اشرف"، قاضی "بیسان" بود و ازاین رو "قاضی فاضل" را بیسانی خوانده اند. او را "عسقلانی" و، به سبب مهاجرتش به قاهره، "مصری" نیز نامیده اند. وی در زمان دولت فاطمیان، به مصر رفت و در آنجا به کتابت انشا نزد "ابوالفتح قادوس" و دیگران مشغول شد تا در این فن بر تمام ادبای مصر و عراق برتری یافت. بیسانی حافظ قرآن بود و او را به زهد و تقوی و فضائل اخلاقی ستوده اند. وی بسیار به حج می رفت و مدتی نیز مجاور بود. با وجود اشتغالات دولتی، به فقرا رسیدگی می کرد و برای رهایی اسرای مسلمان، اموالی را وقف کرد. "موسی بن میمون"، که در مصر طبابت می کرد، تحت حمایت او بود و قاضی فاضل حقوقی برایش معین کرده بود. از قاضی فاضل پسری به نام قاضی "بهاءالدین احمد" به جای مانده که مانند پدرش نزد امرا مکانت والایی داشت. وی سرانجام در سال 596 ه.ق درگذشت.
بیسانی کتابت دیوانی را نزد "یوسف بن خَلاّل" آموخت و پس از درگذشت او، از طرف والی اسکندریه "الحافظ لدین الله"، جانشین "یوسف بن خلال" شد. پس از وزارت یافتن "اسدالدین شیرکوه"، عموی "صلاح الدین ایوبی"، نیز برای کتابت از سوی او احضار گردید. درایت قاضی فاضل سبب اعتماد "صلاح الدین ایّوبی" شد تا آنجا که وی را به سِمت وزیری و مشاوری خود در امور دولتی و حکومتی منصوب کرد و به کمک او به دولت فاطمیان در مصر پایان داد. "عُماره یمنی"، یکی از بهترین اقدامات "رُزّیک بن صالح"، وزیر العاضد فاطمی را احضار قاضی فاضل از نزد والی اسکندریه به قاهره دانسته و آن را موجب برکات بسیار برای سرزمین مصر شمرده است. "زرکلی" معتقد بوده که قاضی فاضل پس از صلاح الدین به خدمت کسی در نیامد، ولی بیشتر مورخان گفته اند که وی پس از مرگ صلاح الدین به خدمت و وزارت فرزندش، "الملک العزیز"، در آمد و پس از او نیز همان مقام و منزلت را نزد فرزند این سلطان، "الملک المنصور" داشت.
بیسانی در سال 580، مدرسه "فاضلیّه" را که نخستین و بزرگترین مدرسه قاهره بود، در کنار خانه خود بنا نهاد و آن را بر فقهای شافعی و مالکی وقف کرد، بعلاوه، قرائتخانه ای در آن مدرسه ساخت که "ابومحمد شاطبی" و پس از او شاگردش "قُرطُبی" در آن تدریس می کردند. وی حدود صد هزار کتاب وقف این مدرسه کرده بود که در قحطی سال 694 ساکنان و شاگردان مدرسه بیشتر کتابها را در مقابل قرصی نان فروختند. در بین این کتابها قرآنی به خط کوفی بوده است که مردم آن را قرآن "عثمان بن عفّان" می پنداشتند. بیسانی اهتمام زیادی به گردآوری کتب داشت. وی نسخه برداران و صحّافانی در اختیار داشت که مرتّباً مشغول نسخه برداری و تجلید بودند. شمار کتب او را، بیست سال قبل از مرگش، یکصدوچهارده هزار دانسته اند که در بین آنها تنها سی و پنج نسخه از حماسه "ابوتمام" بوده است.
هرچند به گفته "سبکی"، قاضی فاضل علم حدیث را از "حافظ ابوالقاسم بن عساکر"، "ابوطاهر سِلَفی"، "ابومحمد عثمانی" و "ابوطاهربن عوف" و دیگران آموخت ولی شهرت او بیشتر به سبب انشا و ترسّل بود. وی در زمان وزارت خود مستوفی و کاتبی مقتدر بود. "سبکی" درباره او می گوید که در صنعت ترسل قبل و بعد از او کسی مانند او نیامده و مقام او نزد اهل ادب مانند شافعی و ابوحنیفه بین فقهاست.
از بیسانی نامه ها و یادداشتهای بسیار باقی است که گفته اند مسوّدات آنها به صد مجلد می رسیده است. "نویری" 44 قطعه از نامه ها و جوابیّه های دولتی و نیز اخوانیّات او را که ممزوج با نظم است نقل کرده که در میان آنها معانی بکر و اشعار شیوایی ملاحظه می شود. وی همچنین از بعضی قاضیان نقل می کند که آنچه از آثار او جمع آوری شده بیش از پنجاه مجلّد است. نامه ها برخی از مجموعه نامه های او عبارتند از: ترسل القاضی الفاضل رسائل انشاء القاضی الفاضل الدّر النّظیم فی ترسّل عبدالرّحیم "ابن سناءالملک" کتابی با عنوان "فصوص الفصول و عُقود العقول" داشته که بیشتر آن انشای قاضی فاضل است. آثار منسوب "حاجی خلیفه" دو کتاب در سیره "ملک قاوون" به بیسانی نسبت داده، اما از آنجا که وی 25 سال پیش از ملک قاوون درگذشته است این نسبت نمی تواند درست باشد. دیوان اشعار دیوان اشعار بیسانی، به تحقیق "احمد احمد بدوی"، به چاپ رسیده است.
عبدالرحیم بن علی بیسانی
خلاصه زندگی نامه
ابوعلی عبدالرحیم بن علی لَخمی بَیسانی، ملقّب به محیی الدین یا مجیرالدین و معروف به قاضی فاضل و بیسانی، ادیب، منشی و وزیر شافعی در قرن ششم بود.
درخت واره
ورود/ثبت نام
اسناد و مراجع